Close

Ka riti ka dustur & Ki jingbuh nam pateng

Ki Briew

Ki jaidbynriew Khasi, Jaintia, Bhoi, War, ia kiba la tip kyllum kum ka jaidbynriew Hynniewtrep, ki shong sha ka bynta lam mih ngi jong ka jylla Meghalaya, ia kiba la tip ruh ba ki long ki wei na ki nongshong shnong ka dewbah India ba ha shuwa tam, kiba hap ha ka jaidbynriew ba khot ka Proto Austroloid Monkhmer.

Ki Khasi Pnar

Ki Khasi ki shong sha ki jaka lam mihngi ka jylla Meghalaya, ha ki rilum Khasi bad Jaintia. Ia ki Khasi kiba shong sha ki thain Jaintia la tip kham bha kum ki Jaintia lane ki Pnar.

Ki Khasi kiba shong sha ki them bad ki kjat rilum la tip ia ki kum ki Bhoi. Ia kiba im pat ha ka thain ba shathie ka rilum Khasi bad Jaintia, la ju khot ia ki ki War.

Shuh shuh hapdeng ki War, ia kiba im ha ka rilum Khasi la ju tip kum ki War-Khasi bad ia kiba im ha rilum Jaintia pat la ju tip kum ki War-Pnar lane ki War-Jaintia. Ha rilum Jaintia, ngi don ia ki Khyrwang, ki Labang, ki Nangphyllut, ki Nangtung sha liang shatei lam mihngi bad sha mihngi. Ha rilum Khasi, ki Lyngngam ki im ha ki jaka ba shatei lam sepngi. Hynrei baroh na ki ki kam ba ki hiar pateng na ki jaidbynriew ‘Ki Hynniew Trep’ bad mynta la tip da ka kyrteng kyllum ki Khasi-Pnar, lane tang Khasi. Ki don ia ki juh hi ki tynrai riti dustur bad jingleh rukom, shu pher khyndiat namar ka jingiapher ki jaka.

Ka Riam Ka Phong: Ka ‘jymphong’ ia kaba u shynrang Khasi u phong ka long kum ka koat bym don kti bad khlem u kolar, ba la teh da ki tyllai na sha khmat. Ha ki por mynta pat, ki Khasi ki la phong noh da ka riam nongwei ne riam phareng. Ha ki por leh niam leh rukom, ki phong da kane ka “jymphong” bad ka boh lem bad u jingpanpoh syngkai pynitynnad.

Ka riam tynrai ki kynthei Khasi ka long kaba kham bniah ha kaba ka long da bun ki lyngkhot jain, kaba pynlong ia ka met ban i long beit ryntih. Ha ki por leh niam leh rukom, ki phong ruh ia ka pansngiat khlieh kaba da ka rupa lane ksiar. Ia u sner pat ki pyndait hadien ka pansngiat khlieh, ban pyniahap bad ki sner ba la teh da ki shynrang.

Ka Bam Ka Dih: U khaw u dei u jingbam ba ki Khasi ki kham bam. Ki bam ruh ia ka dohkha bad ka doh. Kum kiwei pat ki jaidbynriew kiba shaphang shatei lam mihngi, ki Khasi ki ju pdem ruh ia u ‘yiad-um, bad ki shna spirit na u khaw bad ki jait shyieng syntiew jhur da kaba shu pynjiar jynhaw lane distil. Ka jingpyndonkam ia u khaw-iang ka long kaba donkam ha ki por lehniam leh rukom.

Ka Imlang Sahlang: Ha ka imlang sahlang, ki Khasi, ki Jaintia bad ki Garo ki ai jait ia ki khun sha ka kmie. Ka jinghiar pateng ka iaid tang na ka kmie, bad u kpa pat u long u kongsan ka iing ka sem. Ha ka jingthoh shaphang ki Khasi bad ki Jaintia, u David Roy u ong, “u shynrang u long u nongiada ia ka kynthei, hynrei ka kynthei pat ka dei ka nongsumar ia ka jingshaniah”. Lehse ym don jingbatai shaphang ka imlang sahlang ki jaidbynriew ha jylla Meghalaya ba kham bha ban ia kane.

Ha ka imlang sahlang ki khasi, ka kynthei ka long ka nongpeit ia ka iing ka sem, u shynrang pat u wad ia ki lad ban kyrshan ia ka iing, bad u kni pat u pyniaid ia ka iadei iaman bad ka leh niam leh rukom. Ha kham mynshwa ha ki long iing ki Jaintia ki ba dang long shnong lane niam tre, u kpa u leit sha iing tang ha ka por miet bad um don bynta eiei ha kaba peit bad sumar ia ka iing.

Ka Hiar Pateng: Ki Khasi ki bud ia ka jinghiar bad jingai pateng sha ki kynthei. Ha ka imlang sahlang ki Khasi, dei tang ka khun khadduh kaba don ia ka hok ban ioh ia ka pateng ki kmie ki kpa tymmen.

Lada ka khadduh ka iap noh khlem khun khlem kti, ka hynmen ba ha shuwa jong ka ka ioh noh ia ka pateng, bad hadien jong ka pat, ka khun khadduh jong kata ka hynmen. Lada ym don na iing kiba lah ban ioh ia ka pateng, baroh ki jingdon jingem ki leit pat sha kaba shipara bad ka kmie, bad sha ki khun jong ka bad kumta ter ter.

Ki jingdon jingem ka khadduh ki long ki jinghiar pateng kiba na ki kmie ki kpa tymmen bad lada ka kwah ban pyllait noh ia ki, ka dei ban shim shuwa ia ka jingmynjur ki kni bad ki shipara shynrang.

Hapeng ki War Khasi pat, ka jingdon jingem ka hiar pateng sha ki khun baroh, shynrang ne kynthei, ha ka juh hi ka jingkhraw ka bynta, hynrei hapdeng ki War Jaintia pat, ka pateng ka leit tang sha ki khun kynthei.

Ka Shongkha Shongman: Ka jingiashong kurim hapoh ka kur ka long kaba sang. Ha ka shongkurim, u shynrang bad ka kynthei ki ju ia ai sati bad kwai kylliang, kum ka dak ka jingiateh jutang. Ha ki longiing Khristan pat, ka shong kurim ka long beit ka jingiateh ba la pynkyntang kaba pynpaw ia ka jingiadei shilok ha ka imlang sahlang.

Ka Niam: Ki Khasi mynta ki bun ki dei kiba la long Khristan. Hynrei ha shuwa kata, baroh na ki ki ngeit ha u Blei Nongthaw, bad hapoh jong u, ki don pat ki blei ka um bad ka lum bad ruh ki blei jong ki jingthaw mariang.

Ka Tem Ka Put, Ka Thain Ka Shna bad Ki Riam

Ka Rwai Ka Tem

Ki Khasi bad ki Jaintia pat ki kham sngewtynnad ban rwai ia ki jingrwai ba iaroh ia ka lum ka wah, ki kshaid ki thwei, bad kumta ter ter, bad ruh ki ju pynpaw ia ka jingieid ia la ka ri. Ki pyndonkam ia ki jait jingtem ba pher ba pher kum ki ksing, ki duitara bad ki jingtem kiba iasyriem bad ki guitar, ki jingput bad ki ksing nar.

Ki Jingthain Jingshnadur

Ka thain ka dei ka jingtrei kaba la rim bha jong ki jaidbynriew ka jylla Meghalaya – ka lah ban long ha ka thain kriah lane thain jain. Ki Khasi ki long kiba la paw bha ha ka thain shylliah, thain mula bad kriah. Ki thain ia ka jait shylliah ba kyrpang bha ia kaba la khot ‘ka Tlieng’, kaba lah ban neh da ki arphew-laiphew snem kynthih. Ki Garo ki thain ia ka phong jong ki kaba ki khot ‘ka Dakmanda’. Ki Khasi bad ki Jaintia ki thain ruh ia ki jain. Ki Khasi ki long kiba trei ruh ia ka kam tih nar bad hadien ki shna pat ia ki tari, ki khiew ki klong, wat ruh ia ki suloi bad kiwei pat jait tiar iapom.

Ka Phong Ka Ksiar

Kine ki lai jaitbynriew ka jylla Meghalaya ki don ia ki phong ki ksiar ba ia pher bha. Ha ka jingkylla jong ka por kumba long ha ka ri hi baroh kawei, ki shynrang mynta ki la phong noh da ka riam nongwei ne riam phareng, hynrei ki kynthei pat ki dang iai phong hi ia ka riam tynrai ba pyniphuh iphieng.

Ka kynthei Khasi ka phong ia ka ‘Jainsem’ kaba kot haduh ki kjat. Ha ka met pat ki phong shuwa da ka sopti. Halor kine, ka sa sem pat da ka kyrshah ba la teh ha ka tyrpeng. Ha ki sngi kyrpang, halor ka ‘Jympien’, ki phong ia ‘Ka Jainsem Dhara’ kaba tap haduh khohwah bad ia kaba la teh ne pyndait ha ki tyrpeng. Ia ka ‘Tapmohkhlieh’ pat la phong da kaba teh na baroh ar ki tduh shadien u ryndang, lane da kaba shu wah pynitynnad kumba leh ia ka shawl.

Ki kynthei Jaintia ki riam ia syriem bad ki Khasi, hynrei pat da kaba teh ruh na khlieh da ka kyrshah ha ki por lur kba. Ha ki sngi kyrpang pat, ki phong da ka sopti belbet, ia ka jain thoh lain ba khot ka ‘Thoh Khyrwang’, bad ia ka sem jain muka Assam ba la kyllain ha syngkai bad ba la teh ha tyrpeng, kaba tap haduh kjat. Ki kynthei Garo pat, ki kham pher ka riam ha kaba ki phong ka sopti, ‘ka Dakmanda’ kaba ia syriem ia ka ‘Lungi’, bad ‘ka Daksari’ ia kaba la kyllain kum ia ka ‘Mekhla’ ba ju phong ki kynthei Assam.

Ki ksiar ba ju deng ki kynthei Khasi ki iasyriem bha bad ki Jaintia bad ia u jingdeng ryndang ki khot ‘U Kynjri Ksiar’, ia uba la shna da ka ksiar ba 24 karat. Ki Khasi bad ki Jaintia ki ju deng ruh ia u jingdeng ryndang ba la shna na ki kpieng koral ba rben bad ba saw ia uba la tip kum ‘u Paila’, bunsien tang ha ki sngi kyrpang. Ki kynthei Garo pat ki deng ia u jingdeng ba khot ‘u Rigitok’, ia uba la shna na ki jnai phlang ba la teh pat ha u ksai ba ni.

Ki Tamasa

Ka Shad Nongkrem

Ka Shad Nongkrem ka dei ka jingshad lehniam ban ainguh ia u Blei Nongthaw na ka bynta ka jingbha ka jinglur, ka jingsuk, bad ka roi ka man jong ka jait ka kynja. La ju pynlong ia ka shisien shi snem ha ki bnai Risaw/Naiwieng, ha Smit, ka nongbah jong u Syiem Khyrim, hajan Shillong.

Ia ka jingshad la shad ha madan da ki theisotti ba dang samla lem ruh bad ki shynrang pat kiba dang samla bad kiba la shong kurim ruh. Ki kynthei, kiba la riam ha ki ryndia ba rem, lem bad ki ksiar ba khia, ki rupa bad ki kpieng, ki shad pyllun ha pdeng madam. Ki shynrang pat ki shad pyllun ia ki kynthei, ha ka jingsawa jong ki jingtem jingput bad ki ksing. Ka jingleh ba kyrpang jong kane ka jingshad ka dei ‘ka Pomblang’ ia ka blang kaba la tyrwa bad ai sha u Syiem Khyrim, uba long u syiem jong ka Hima Khasi. Ka Syiem Sad, ka hynmen nyngkong jong u Syiem, ka long ka lyngdoh ba ha khlieh tam eh, bad ruh ka nongkhmih ia ki jingleh niam leh rukom baroh. Ia kane ka jingshad la pynlong ha ka jingdon ryngkat ki myntri, ki lyngdoh, bad ki rangbah lyngdoh, ha kaba la ai ia ki jingainguh thang na ka bynta ki kmie ki kpa tymmen jong ka kur u syiem bad ruh sha ki blei ka Shillong.

Ka Shad Suk Mynsiem

Kawei na ki tamasa ba kongsan tam jong ki Khasi ka dei ka Shad Suk Mynsiem. Ka dei ka jingshad ainguh ia kaba la pynlong ha Shillong ha u bnai Iaiong. Ki shynrang bad ki kynthei, kiba la riam da ki riam tynrai ba iphuh iphieng, ki shad ha ka jingsawa jong ka sur ki ksing bad ki jingput. Kane ka tamasa ka neh lai sngi kynthih.